Um hugtakið "sál"

 

Sá sem flettir upp orðinu sál í sálfræðibókum finnur nánast enga umfjöllun um þetta fyrirbæri. Fjallað er um hug, vitund, vilja, tilfinningar, hegðun, skynjun, skilning, greind. En hugtakið sál er nánast hvergi að finna.

Orðið sem gefur sálfræðinni nafn sitt [Psyche > e. psychology] er grískt að uppruna og merkir upphaflega lífsanda eða hreyfiafl mannsins en fær með tímanum alls kyns merkingu, bæði trúarlega og veraldlega.

Platón sér sál og líkama sem andstæður. Hann telur sálina eiga sjálfstæða tilvist og lifa áfram eftir líkamsdauðann. Þetta er sú hugmynd sem kristnin tekur síðar upp á arma sína.

Aristóteles telur hins vegar sálina háða líkamanum. Hann segir alla hluti eiga sér bæði form og efni. Marmarastytta hefur nauðsynlega bæði form og efni, segir hann. Án formsins (mannslögunarinnar) væri hún ekki til og hefði þá heldur ekkert efni. Án efnisins (marmarans) væri hún ekki til og hefði þá heldur ekkert form. Efni manns kveður hann þá vera líkamann en form hans sálina.

Mannssálin er til í þeim skilningi að menn eru virkir, hugsa, finna til og vita af sér – eru lifandi. Og hluti þessarar sálar, í það minnsta vitundin, virðist enn alfarið óskýrð af hálfu vísinda, það er að segja virðist vera af öðrum toga en efni (líkaminn).

Um sálina
Íslenska orðið sál hefur flókna, margbrotna og svolítið óáþreifanlega merkingu svipað og samsvarandi orð í öðrum tungumálum kringum okkur. Flestar merkingar þess eru þó tengdar hugarstarfsemi manna eða því sem tilheyrir lífverunni eða manninum en hverfur eða skilur sig frá líkamanum þegar maðurinn deyr.

Einföld athugun á orðabókum getur leitt ýmislegt í ljós um hugtakið sál. Orðabók Sigfúsar Blöndals er íslensk-dönsk og lætur sér nægja að þýða íslenska orðið með danska orðinu “sjæl”, nema hvað við fáum í leiðinni að vita að sál getur líka þýtt “skinnpoki”. Í Íslenskri orðabók Árna Böðvarssonar eru gefin samheitin “andi, önd, lund, hugur, geð.” Síðan er sýnt merki sem táknar “guðfræði og trúarbrögð” og gefin skýringin:Sá hluti persónunnar sem margir hugsa sér að lifi áfram eftir líkamsdauðann (að eilífu).Svo er lesandi bókarinnar minntur á þá alþekktu staðreynd að menn tala oft um sál og líkama og að sálarlíf er haft um “andlegt líf manns, hugsun, viðbrögð og tilfinningar.”

Í vönduðum enskum orðabókum er oft talsverðan og kjarngóðan fróðleik að hafa um svona hluti. Í Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary frá 1983 er sálin sögð vera: the immaterial essence, animating principle or actuating cause of an individual life. Þetta er raunar ekki auðvelt að þýða en við skulum reyna: Óefniskennt afl sem skapar einstaklingsbundið líf, uppspretta sem gefur því kraft eða orsök sem knýr það áfram. Auk annarra merkinga er í þessari bók einnig gefin merkingin “a person’s total self”, “heildarsjálf manns” eða eitthvað í þá veru, og er sú merking áhugaverð, sjá hér á eftir.

Í Webster’s Encyclopedic Unabridged Dictionary of the English Language frá 1989 byrjar umfjöllunin um “soul” með nokkuð jarðbundinni skýringu:

Frumuppspretta lífs, tilfinninga, hugsunar og aðgerða í manninum, þegar litið er á hana sem sérstaka einingu er sé aðskilin frá líkamanum, og einnig yfirleitt talin eiga sér tilvist er sé óháð líkamanum; andlegur þáttur mannsins greindur frá líkamlega þættinum.

Íslenska orðið sál hefur sjálfsagt ekki nákvæmlega sömu merkingar og enska orðið “soul”. Engu að síður getum við séð af ensku orðabókunum og Orðabók Árna Böðvarssonar að íslenska orðið hefur nokkrar merkingar sem hafa raunar hver um sig verið áleitið viðfangsefni mismunandi fræðigreina í tímans rás. Þannig hefur sú merking sem snýr að andlegu lífi manna almennt verið mjög til umfjöllunar í heimspeki allar götur frá frumkvöðlunum Platóni og Aristótelesi. Merkingin sem snýr að hugsanlegu lífi manna eftir dauðann og hlutverki sálarinnar í því hefur verið viðfangsefni guðfræðinga. Og segja má að sálfræðingar nútímans séu að fjalla um “sálina” í þeirri merkingu orðabókanna sem snýr að sjálfinu, persónunni, hegðun hennar, hugsun og öðru andlegu lífi. Hér á Vísindavefnum verður síðar fjallað sérstaklega um sálina frá sjónarmiðum þessara mismunandi fræðigreina.

Fræðigreinin sálarfræði heitir “psychology” á erlendum málum svo sem kunnugt er. Fyrri hluti þess orðs er dreginn af gríska orðinu ‘psyche’ sem þýðir einmitt “andi, önd, sál, hugur” (Webster’s Encyclopedic …). Íslenska orðið er því í rauninni býsna góð og bein þýðing á hinu alþjóðlega fræðiorði. Þess ber þó að gæta að fæstir notendur þess hafa hina grísku merkingu í huga og tengja “psychology” kannski ekkert endilega við “soul”. Íslenskir málnotendur komast hins vegar ekki hjá því að tengja “sálarfræði” við “sál”. Samkvæmt því sem hér hefur verið sagt er ekkert við það að athuga ef menn hafa ríkt í huga að við erum þá að nota orðið “sál” í einni af mörgum merkingum sínum.

 

HEIMILD: Af Vísindavefnum; Haukur Már Helgason og Þorsteinn Vilhjálmsson.